MÜSTECİB ÜLKÜSAL (1899-1996)
Müstecib Hacı Fazıl (Ülküsal), Romaniyada Köstenceniñ Azaplar köyünde 1899 senesinde doğğan. Atası Abdurrahman Efendi 1862-de Canköyge bağlı köyünden çıqıp Dobrucağa köç etgen. Köç etkende Sarıgölge yerleşken. Bu köyde imamlıq ve medresede ocalıq yasağanda 1869-da Fazıl isminde bir balası doğa. Bu Fazıl, Müstecibniñ babası eken. Fazıl, medresede oqup eki defa acilikke ketip acı olğan. Acdan soñ Dobrucadaki köyüne qaytqanda ocalıq yasap talebe oqutıp qayın atasından qalğan topraqlarda çiftçilik yasağan. Müstecibniñ anası Şerife Hanım, Qırımnıñ Kerç şeeriniñ Qazantip köyünden Vefa Çelebiniñ qızı eken. Vefa Çelebi qorantasınen beraber Aqyar Cenki vaqtında (Sevastopol Cenki, 1854-1855), Dobrucağa köç etken. Şerife Hanım da 1879-da Dobrucadaki Qızılmurat köyünde doğğan. Müstecibniñ anası ve babası, Qırım tışında muhacerette doğğan ilk nesildir. Müstecibniñ içinde milliy meñlikniñ tiklenüvinde qorantasında eşitkeni masallar ve hikâyelerniñ, Qırımğa dair hatıralarnıñ çoq müim bir yeri bardır.
Müstecib ilk mektepni köyündeki Azaplar Mekteb-i İslamiyesinde oquğan. Bu mektepte 12 yaşına qadar Romence dersleri de oqutıla edi. Litsey oqumaq içün İstanbulğa ketkende sırasınen Numune-i İrfan Rüşdiyesi ve Bursa Litseyine kirgen. Balkan Cenki (1912-1913) çıqqanda köyüne qaytar. Cenk bitkende 1913-te İstanbulğa kelip Gelenbeviy Sultanisinde oqumağa devam ete. Balkan Cenkleri senelerinde milliy hisleri tiklenmege ve İstanbulda Mehmed Emin (Yurdakul), Ziya (Gökalp) kibi yazarları, şairleri, Kök Bayraq kibi romanları oquğanda milliy tüşünceleri inkişaf ete. Özüniñ aytqanı kibi “milliy vicdanı” uyana.
1914-te Birinci Cihan Cenkiniñ başlamasından sebep köyünden İstanbulğa qaytıp olamağan Müstecib, Dobrucadaki Müslüman Seminarında (Seminarul Musulman) oqudı. Bu mektepteki Türkçe dersleriniñ ocası maqtavlı Qırımtatar şairi ve edebiyatçısı Mehmed Niyazi edi. 1916-da Romaniyanıñ da cenkke qoşulmasınen 1917-de Romaniya Almanlar tarafından işğal etildi. Müstecibniñ köyü Azaplarda da bir Alman askeriy idaresi quruldı. Bu işğal sırasında Müstecib köyündeki mektepte ocalıq yaptı. Talebelerge tarih ve Türkçe dersleri oquttı.
Birinci Cihan Cenki devam etkende Rusiya İmperyasında 1917 senesiniñ Noyabr ayında Bolşevik İhtilali peyda oldı. Qırımtatarlarnıñ 9 Dekabr 1917-de Bağçasarayda ilk Qırımtatar Milliy Qurultayı toplaşuvları başladı. 26 Dekabr 1917-de ise Qurultayda ilk Qırımtatar anayasası (kontutitsiya) olğan Kanun-ı Esasiy qabul etildi. 16-ncı madde Qırım Ahaliy Cumhuriyeti esasını qabul ve ilan etti. Qırımtatarları vatanlarında azatlıqnı ilan ve milliy devletlerni qurmaq yoluna kirdiler. Afsus ki Fevral 1918-de Bolşevikler tarafından Qırım işğal etildi. Qurultay darqatıldı. Noman Çelebicihan şehit etildi. Faqat Aprel 1918-de Qırımnıñ bu defa Almanlar tarafından işğal etilmesinen Qırımtatar milliy hükûmeti de yañıdan toplaşuvlarnı keçirmege imkân taptı.
Qırımtatarlarnıñ vatanda milliy bir Qurultay toplaması, muhaceretteki Qırımtatarları arasında da balaban bir heyecan peyda etti. Bu heyecannı en qaviy şekilde hissetkenler arasında Müstecib Ülküsal da bar edi. Qırımtatar milliy hükûmetiniñ temsilcilerinden Bekir Sıdqiy Odabaşnıñ İstanbulğa ketkende Köstencede Mehmed Niyazi ile körüşüvini Müstecib de eşitti. Hükûmet temsilcisi Mehmed Niyazige Qırımda muallimlerge ihtiyac olğanını aytqan edi. Müstecib, mektepten ocası Mehmed Niyazinen körüşti. Qırımdaki siyasiy hadiseler ve milliy hükûmet aqqında malümat aldı. Vatanın muallimlerge ihtiyacı olğanını ögrengende Qırımğa ketmege qarar berdi. Qırımğa ketmek içün Alman askeriy idaresinden müsaade alamasa da qaçaq şekilde bir vapurnen Aqyarğa Avgust 1918-de keldi.
Müstecib Hacı Fazıl (Ülküsal) 1918 senesinde Qırımda muallim ekende
Müstecib, Aqyarda Alman askeriy idaresi tarafından tutuqlandı ve türmege qapatıldı. Qırımtatar milliy hükûmetiniñ buradaki temsilcisi Sadıq Qaytazov tarafından qurtarıldı. Bağçasarayğa ketip maarif idaresine ketti. Qırımtatarı olğanını ve Romaniyadan kelgenini, İstanbulda oquğandan soñ Bekir Sıdqiy Odabaşnıñ aytuvlarını eşitkende muallimlik yapmaq içün vatanğa qaytqanını añlattı. Bundan soñ maarif müdiri tarafından Bağçasaraydaki Qaytaz Ağa mektebine tayin etildi. 20 kün muallimlik yasağandan soñ Yaltanıñ Fotisala köyünde talebelerni oqutmağa devam etti. 1920 senesiniñ İyun ayına qadar Qırımda qalğan Müstecib, hem Fotisala köyünde hem de onıñ civarındaki yerlerde sayğılı ve itibar körgen biri olğan. Buradaki talebelerge ve halqqa ilim, vatan ve millet süygisi şuurı aşlamağa tırıştı.
Birinci Cihan Cenkiniñ neticesinde Almanlarnıñ Qırımdan çıqması, Qırımnı yañıdan cenk sahası hâline ketirdi. Bolşeviklerniñ Qırımda hâkim olmağa başlaması Müstecibniñ de Qırımda hayatınıñ tehlükege kirmesi añlamına kelgendi. Bunıñ içün hiç istemese de Qırımdan Anadolığa keldi. Eregliden Anqarağa kelgende Türkiyedeki milliy küreşke şaatlıq etti. Anqarada artıq “Büyük Millet Meclisi” qurulğandı ve Mustafa Kemal Paşanıñ yolbaşçılığında Anadolıda milliy küreş devam ete edi. Bu şeraitlerde Anqaradan Eskişehirdeki tuvğanlarınıñ yanına ketti. 1920 senesiniñ İyun ayında keçkeni Anqarada, Qarayavşan köyünde May 1921-ge qadar ocalıq yaptı. Bu köyniñ halqı Bulgaristan ve Romaniyadan köç etken Qırımtatarlar edi.
Müstecib Ülküsal 1921-de İneboludan İstanbulğa keldi. Osmanlı İmperiyasınıñ payitahtı o senelerde İtilaf Devletleriniñ işğali altında edi. Müstecib cenklerden dolayı yarım qalğan tahsilini tamamlamaq içün Menbaülirfan İdadiysine kirdi. 1922-de mezun olıp Azaplarğa qayttı. Bükreş Universitetiniñ huquq fakultetine qayd oldu. 1923-te Lozandaki barış körüşüvlerinden qaytqanda Bükreşte birqaç kün qalğan Türkiyeniñ hariciye vekili İsmet Paşanen Splendid Otelde körüştü. Universite hayatı boyunca muhtelif gazetalarda maqaleler yazdı. Müstecib 1926 senesinde huquq fakultetinden mezun oldı. Talebelik senelerinde eken, Azaplar köyünde ocalıq yasağanda arqadaşlarınen qurğanı Tonğuç ismindeki kultura ve sport cemiyetini daa faal hâlge ketirdi. Bu cemiyet Qırımtatar köylerinde tatil ve bayramlarda müsamereler, teatrlar ve futbol müsabaqaları tertip etti. Bu faaliyetlernen Qırımtatar köyleri ve halqı arasında birlikni teşkil etmek, milliy duyğu ve tüşüncelerni tiklendirmek maqsadında edi.
Pazarcıqta avukatlıqqa başlağan Müstecib Ülküsal, 1929-da Pazarcıq İslâm Cemaati reisi olaraq saylanğan. Kene bu sene içinde Qazantatarlarnıñ yolbaşçılarından Ayaz İshakiynen Mehmed Niyazi vasıtasınen tanış oldı. Öz aralarında bir dostluq da peyda oldı. Müstecib Ülküsal ve qardaşı Necib, Ayaz İshakiyniñ Berlinde neşretkeni Yaña Milli Yul [Yañı Milliy Yol] mecmuasınıñ Romaniyadaki abone işlerinde ve sayılarnıñ darqatılmasında qol tuttı.
Ayaz İshakiyniñ Dobrucanı 1929 senesindeki ziyaretinden bir hatıra.
Soldan ekinci Mehmed Niyazi, üçünci ise Ayaz İshakiy. Ayaqta turğanlardan soldan birinci Necib Hacı Fazıl ve ekinci ise Müstecib Hacı Fazıl.
Müstecib Ülküsal, Pazarcıqta milliy hislerni ve şuurnı paylaşqan arqadaşlarınen Noyabr (Qasım) 1929-da bir mecmua neşretmege qarar berdi. Bu mecmua ile milletniñ milliy şuurnıñ uyanması ve köterilmesi içün çalışılacaqtı. Bu maqsadnen 1 Yanvar (Ocaq) 1930 tarihinde Emel Mecmuasınıñ ilk sayısı neşretildi. Romaniya, Qırım ve Türkiyenen beraber umum Türk dünyasından haberler çıqarılacaqtı. Mecmuanıñ isim babayı Mehmed Niyazi edi.
Emel Mecmuası
Mecmuanıñ idaresi Müstecib Ülküsalda edi ve ilk sayısı 8 sayfa olaraq 1200 dane abonege darqatıldı. Neşriyatnıñ ilk senelerinde maddiy qıyınlıqlar keçirse de Emel Mecmuası, Qırımtatarlarnıñ en uzun ömürli mecmuası oldı. Bugünki kün de zemaneviy olaraq çıqmağa devam ete. İlk eki senesinde on beş künde bir çıqqan mecmua daa soñ her ay 40 sayfa olaraq çıqmağa devam etti. Mecmuanıñ esas maqsadı Romaniyadaki Qırımtatarlarnıñ maddiy ve maneviy ceetten köterilmesi içün yolbaşçı olmaq ve Qırımnı hatırlatmaq, bütün dünyadaki Türk halqlarınen qardaş olğanıñnı añlatmaqtı. Ancaq 1941-de Romaniyağa Alman askerleri kirgen vaqıtqa mecmuanıñ neşri bu ülkede toqtatıldı.
1930 senesinde Müstecib Ülküsal içün bir başqa müim hadise kerçekleşti. 1917-de keçirilgen Qırımtatar Milliy Qurultayınıñ yolbaşçılarından ve qurultay hükûmetiniñ hariciye ve harbiye nazırı Cafer Seydamet Qırımer, Köstencege kelgen. Müstecib Ülküsalnen tanış olmağa istegen edi. Bu tanışmadan soñ Müstecibniñ kelecekteki milliy faaliyetlerinde ve tüşüncelerinde Cafer Seydametniñ müim bir tesiri olacaqtı. Cafer Seydametniñ Emel Mecmuasındaki ilk yazısı da 1 Mart 1930 tarihli 5-nci sayıda çıqtı.
Cafer Seydamet Qırımer ve Müstecib Ülküsal, 11 İyun 1938
1933 senesinde Emel çoq daa fazla kişi tarafından oquna edi. Müstecib Ülküsalnen arqadaşları da bu vaqıtta milliy faaliyetlernen öz aralarında bir teşkilatlanma teşebbüsine başladı. “Dobruca Türk Hars Birligi” adınen bir teşkilat quruldı ve milliy faaliyetlerniñ belgili bir kün tertibinen yapılması tüşünildi. Bu birlikniñ 45 maddelik qanunlarını Müstecib Ülküsal hazırladı. 29 May 1934-te ilk qurultayı Köstencede toplandı. Bu qurultayda yolbaşçı olaraq Müstecib Ülküsal saylanğan.
Romaniyadaki milliy faaliyetlerniñ inkişaf etmesi ve Müstecib Ülküsalnıñ da Qırımtatar köy ve qasabalarında daa fazla seyahatke çıqması Emelniñ merkeziniñ de taşınması meselesini doğurdı. Teşkilâtqa qoşulacaq her bir yaşnen tañış olmağa tırışqan Müstecib Ülküsal, Bükreş-Köstence arasındaki yerde halqnıñ nüfusınıñ bol olması sebebinen Köstencege taşınmağa qarar berdi. 1935 senesinde Emelniñ bütün eşyaları Müstecib ve qardaşı Necib tarafından Köstencege ketirildi.
22 Sentyabr 1935 tarihinde Mecidiyede şair Mehmed Niyaziniñ qabirinde abide tiklemesi
22 Sentabr (Eylül) 1935-te Mecidiyedeki Musulman qabristanında Mehmed Niyaziniñ qabrinde şairniñ bir hatıra abidesi Emel Mecmuasınıñ yolbaşçılığında açıldı. Burada halqqa çıqışnı Cafer Seydamet yasadı. Eki gün soñ Qırımerniñ Qırım oğrunda keçken siyasiy hayatınıñ 25-nci yıl jübileyi ötkerildi. Bu eki müim hadisede de Müstecibniñ salmaqlı bir rolü bar edi. Universitette oquğan talebeler içün yardım cıya ve bularnıñ nasıl darqatılğanını dokumentlerinen mecmuada neşrete edi. Resmiy ve diniy tatillerde Qırımtatar köylerine ve qasabalarına kete, burada teşkilatlarnı teftiş ete, halqnen körüşe, çıqışlar yasay ve milliy şuurnı her vaqıt canlı tutmağa tırışa edi. Seyahatlerini Emelniñ sayfalarında da ususiy olaraq neşretken. Böylece Qırımtatar köyleriniñ içtimaiy vaziyetini bütünley Romaniyada ve Türkiyede hem İdil-Ural Tatarlarınen qurğanı münasebetler neticesinde çoq daa keniş bir cografiyada añlatabildi. 1937-de Bulgaristandaki Qırımtatarlarınen de münasebetlerni arttırmağa tırıştı. Ayaz İshakiyniñ yolbaşçılığında keçirilgen İdil-Ural Tatarlarnıñ qurultayınıñ Varşovadaki 20-nci seneligi içün bir hayırlama telgrafı ciberdi. 29 Oktabr 1938-de Köstencede Türkiye Cumhuriyetiniñ Cumhuriyet Bayramıñı hayırladı. 10 Noyabrda Emel Mecmuası ve Dobruca Türk Hars Birligi adına Mustafa Kemal Atatürkniñ vefatı içün Köstencedeki konsulatqa taziye ziyaretine ketti.
Ekinci Dünya Cenkiniñ 1939-da başlamasından soñ Romaniyadaki Qırımtatar milliy hareketiniñ Müstecib Ülküsalnıñ qaderi de deñişecek edi. Cenkniñ çıqqanı sene içinde Emel Mecmuası Latin urufatında neşretilmege başlandı. Ayaz İshakiy ve Mehmed Emin Resulzâdeniñ Dobrucanı ziyaret etkende birlikte vaqıt keçirmeleri neticesinde Müstecib Ülküsalnıñ Türk halqlarnıñ azatlıqlarnı qazanacaqlarına dair ümitlerni köterdi. Lâkin Nazi Almanyasınıñ Sovyetler Birliginiñ Polonya topraqlarnı Nazi Almanyasınen paylaşması, Romaniyanıñ siyasiy vaziyetni qıyınlaştırdı. Romaniyanıñ da cenkke kirmesi ihtimali peyda oldu. Bu sebepnen Müstecib Ülküsal 1940 senesiniñ İyun (Temmuz) ayında apayını ve qızını alıp Türkiyege keldi. Çanqırığa yerleşken qayınatası ve qayınbiraderleriniñ yanına apayını ve qızını yerleştirdikten soñ Köstencege qayttı. Bir süre daa Emelni neşretti. Faqat Romaniyağa Alman askerleriniñ kirmesi, mecmuanıñ abonelerden aqça cıyamamasına ve doğal olaraq mecmuanıñ da hayatını devam ettirecek iktisadiy qaynaqlarnı coytmasına sebep oldı. Sentyabr (Eylül) 1940 senesinde neşretilgen 154-nci sayı Emelniñ Köstencede çıqqan soñ sayısı oldı. 10 seneden beri çıqqan ve her türlü maddiy imkânsızlıqlarğa qarşı turğan mecmua artıq neşrini toqtatmaq zorundadır. Müstecib Ülküsal da Noyabr (Qasım) ayında Türkiyege keter. 1941 senesiniñ Aprel (Nisan) ayında ise Türkiye vatandaşlığına qabul etilgen.
Müstecib Ülküsal huquq diplomıñı tasdiq ettirdikten soñ özü kibi Dobrucalı ve Qırımtatarı olğan Adliye nazırı müsteşearı Selim Nafiz Bey vasıtasınen Aprel (Nisan) ayında Anqara Adliyesine tayin olğan. Faqat Almanlarnıñ Sovyetler Birligine hücum etmesi cenkniñ qaderini deñiştirgeni kibi onıñ da planlarını deñiştirecekti. Cafer Seydametniñ tavsiyesi ve Türkiye haciriye nazirliginen körüşmesi neticesinde Müstecib Ülküsal ve Edige Kırımalnıñ Berlinge ketip Alman maqamlarnen Qırımnıñ vaziyeti aqqında körüşmesine qarar berildi. Eger bir ususta añlaşılsa o vaqıt Qırımğa ketecekler ve Sovyetler Birligine qarşı Qırımda teşkilatlanmanıñ sağlanıp milliy azatlıq içün küreşilecekti. Sovyetler Birliginiñ cenkte ğaybetmesi ve Qırımdan çıqmasınen Qırımtatarları milliy azatlıqnı qazanacaq ve diger Türk ve Tatar halqları milliy istiqlallerni köterecekti. Müstecib Ülküsal ve Edige Kırımal bu maqsadlarnen 2 Dekabr (Aralıq) 1941-de Berlinge bardı.
Müstecib Ülküsal, Edige Kırımalnen beraber Berlinde Alman maqamlarınen Qırımnıñ siyasiy vaziyeti ve Almanyadaki Sovyet vatandaşı olğan esirler aqqında muhtelif toplaşuvlar keçirdi. Bu sırada İdil-Ural Tatarlarnıñ ve Türkistannıñ yolbaşçılarınen de münasebetleri devam etti. Körüşüvler müspet olaraq keçse de Alman maqamlarınıñ Qırımtatarları ve diger Türk halqları aqqında menfi tüşüncelerinden dolayı Berlinde hiçbir kankret neticege barılamadı. Müstecib, 1942 senesiniñ Avgust (Agustos) ayında İstanbulğa qaytqanda Alman hükûmetiniñ maqsadınıñ da Sovyetler Birliginden farqlı olmağanını añlağan edi. Qırımtatarlarnıñ azatlıqnı qabul etmeyecekleri ve Qırım da öz qollarınıñ astında toqtayacaqtı. Anqarağa qaytqanda Mahmut Şevket Esendalnen körüşken Müstecib Ülküsal, Almanlarnıñ siyasetiniñ Türk halqlarınıñ kolonizatsiya hâline ketirmek olğanıñı ve istiqlal haqqı bermeyecegini ayttı. 1943-niñ başlarında Anqaradan İstanbulğa kelgen Müstecib Ülküsal, 1976-da pensiyağa çıqqan vaqıtqa qadar avuqatlıqqa devam etti.
1944-te Qızıl Armiyanıñ Qırımğa kirip Sovyetler Birliginiñ yarımadada hâkim olması, Qırımtatarları içün felâketnen neticelendi. 18 May 1944-te Qırımtatarları bütünley vatanlarından sürgün etildi. Urallarğa ve Orta Asyağa sürülgen Qırımtatar halqınıñ nüfusunun yarısı bu sürgünde coyuldı. İnsanlar hayvan vagonlarında sürgün etilmeleri, aç ve susuz qalmaları, sürgün yerlerinde insaniy hayat şeraitlerniñ imkânsızlığından ve salgın hastalıqlardan sebepçe vefat etti. Cenkniñ neticesinde Sovyetler Birliginiñ muzaffer olğan tarafta yer alması komunist idareniñ Romaniya ve Bulgaristanda qurulmasını sağladı. Bu yerlerde de Qırımtatarları ve Türkler komunist idareniñ her türlü şiddetli repressiyasına maruz qaldı. Hatta Müstecib Ülküsalnıñ qardaşı Necib Hacı Fazıl, Oktyabr (Ekim) 1948-de Romaniyada tutuqlanıp işkence astında şehit etildi. Müstecib Ülküsal bu tarihte Cafer Seydametnen beraber Ğarbiy Yevropağa sıyıqqan Qırımtatarlarnıñ Türkiyege kelmelerine ve ikametlerni almalarına qol tuta edi. Aqsi hâlde Sovyetler Birligine teslim edilecek olğanlar hiçbir sorgulama olmadan komünist idare tarafından idam etilecekti.
1955-te Cafer Seydamet bir toplaşuvda özüne vekâleten Müstecib Ülküsalnıñ reislik yasamasını istedi. Ona, Qırımtatar milliy faaliyetlerniñ idariy sorumlılığını almasını da tavsiye etti. Bu tarihten soñ Müstecib diasporadaki Qırımtatar milliy hareketiniñ faal yolbaşçılığını boynuna aldı. Emel Mecmuasıñı yañıdan neşretmek de 1957-de tüşünildi. Cafer Seydametniñ Anqarada Cafer Ortalan etrafındaki bir gruppanıñ Kırım adlı bir mecmua neşretmesini Müstecib Ülküsalğa haber bermesinden soñ bu gruppanen körüşildi. İş birligi içerisinde Kırım mecmuasınıñ Qırımtatar milliy davasınıñ neşriyatı olğan Emel Mecmuasınıñ devamı kibi ve Cafer Seydametniñ tetkikinde çıqması teklif etildi. Bu teklif qabul etilmedi. 3 Aprel 1960 tarihinde Cafer Seydametniñ vefatından soñ Müstecib Ülküsal bütünley Qırımtatar milliy davasınıñ yolbaşçısı oldı. Noyabr (Qasım) ayında Emel Mecmuası yañıdan neşretilmege başlandı. Müstecib Ülküsal mecmuanıñ baş yazarlığıñı közlerindeki marazlıqnıñ başlağanı 1986 senesine qadar devam ettirdi.
Müstecib Ülküsalnıñ 96-ncı tuvğan künü hayırlaması münasebetinen
Emel Qırım Vaqfında keçirilgen törende Mustafa Cemilev ve Müstecib Ülküsal
Her türlü problemalarnıñ yaşanğanı 1970-li senelerde Emelniñ neşretilebilmesi Müstecib Ülküsalnıñ idaresi sayesinde oldı. Bu senelerde qartlıqnıñ ketirgeni savluq problemalarınen de küreşti. Netice 1983-te mecmuanın idaresini daa yaş bir gruppağa taşladı. 1986 senesinde “Emel Türk Kültürünü Araştırma ve Tanıtma Vakfı” qurulğanda idariy gruppa arasında edi. Vaqufnıñ qurucılarından olaraq bütün kitaphanesiñi vaqufğa bağışladı. 1922-den itibaren Qırımtatar Milliy Meclisi Başqanı Mustafa Cemilev, Türkiyeni her ziyaretinde Müstecib Ülküsalnı da ziyaret etti. Bütün ömrüni Qırım davasına bağışlağan Müstecib Ülküsal 10 Yanvar (Ocaq) 1996 tarihinde Kadıköydeki evinde vefat etti. Qabrine vatanı Qırımdan topraq ketirildi.
Müstecib Ülküsalnıñ Emel Mecmuasını neşretmek dışındaki yazğanı muhtelif maqale, yazı ve kitaplar hem Qırımtatar hem de Türk kulturası, edebiyatı ve tarihi içün müimdir. Dobruca ve Türkler isimli kitabı Romaniyadaki Qırımtatar ve Türk kulturasınıñ tarihi içün müim eserlerdendir. Bu kitapta bazı hatıralarnı da añlatqan. "Dobruca’daki Kırım Türklerinde Atasözleri ve Deyimler" kitabı ise bu cografyanıñ kulturasına dair en müim ilmiy qaynaqlardan birevidir. Atalar sözleri aqqında tafsilatlı bir cıyıntıqtır. 1980-de Qırımtatarları aqqında umumiy malümatlar aytqan kitabı "Kırım Türk-Tatarları (Dünü-Bugünü-Yarını)" neşretti. Bulardan başqa "Kırım Yolunda Bir Ömür ve İkinci Dünya Savaşında 1941-1942 Berlin Hatıraları ve Kırım’ın Kurtuluş Davası" isimlerinen hatıralarını neşretken.
Saylanğan Bibliyografiya
* Bu yazıda yer alğan fotografiyalar “Kırım Türkleri Kültür ve Yardımlaşma Derneği” tarafından "Kırım Yolunda Bir Ömür" isminen neşretilgen Müstecib Ülküsalnıñ hatıralar kitabından alınğan.
Hatif, Osman Kemal, Gökbayrak Altında Millî Faaliyet, Yay. Haz. Hakan Kırımlı, Kırım Türkleri Kültür ve Yardımlaşma Derneği Yayınları, Ankara 1999.
Karpat, Kemal, “Dobruca”, TDV İslâm Ansiklopedisi, 9. Cilt, Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, İstanbul 1994, s. 482-486.
Karpat, Kemal, Osmanlı Nüfusu, Çev. Bahar Tırnakçı, Timaş Yayınları, İstanbul 2010.
Kırımlı, Hakan, “İsmail Bey Gaspıralı”, TDV İslâm Ansiklopedisi, 13. Cilt, Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, İstanbul 1996, s. 392-395.
Kırımlı, Hakan, “Kırım: Rus İdaresi Dönemi”, TDV İslâm Ansiklopedisi, 25. Cilt, Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, Ankara 2022, s. 457-465.
Kırımlı, Hakan, Kırım Tatarlarında Millî Kimlik ve Millî Hareketler (1905-1916), Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara 2010.
Ömer, Metin, İki Dünya Savaşı Arasında Romanya’daki Türk-Tatar Toplumu ve Türkiye’ye Göçler, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara 2023.
Ülküsal, Müstecib, Dobruca ve Türkler, Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü Yayınları, Ankara 1966.
Ülküsal, Müstecib, Kırım Yolunda Bir Ömür, Yay. Haz. Hakan Kırımlı, Kırım Türkleri Kültür ve Yardımlaşma Derneği Yayınları, Ankara 1999.