QIRIMDA TATAR TAMĞALARI

 

Osman Nuri Aqçoqraqlı Qırımda 1925 senesiniñ ortalarında keçirgeni arheologiya, tarih ve linguistik ekspeditsiyalarnı Qırımda Tatar Tamğaları isminen bir kitapta neşretti. 1926-da Bağçasarayda (kitapnıñ qapağında yazğan şekilde) “Baküde toplanmaqda olan Türkiyat Qurultayı münasebetiyle Türkiyat Qurultayınıñ Qırım Yardım Komitesi tarafından basılmıştır”. 23 sahifelik olğan bu kitap tafsilâtlı bir maqale meñliginde.

Bağçasarayda 1926-da neşretilgen Qırımda Tatar Tamğaları kitabı

 

Kitapnıñ Rusçağa tercimesi ise 1927 senesinde Aqmescitte çıqtı. Rusça tercimesi ise 16 sahife edi. Bu tercimede, kitapqa Habibullah Temircan Odabaşnıñ qoşqanı taqdim yazısı yoqtı. Bu maqale aynı vaqıtta Osman Nuri Aqçoqraqlınıñ bütün yazğanlarnıñ cıyılğanı ve 2006-da Aqmescitte çıqqan Eserler Toplamı kitabında da yer ala.

Aqçoqraqlınıñ 1927 senesinde Aqmescitte çıqqan Qırımda Tatar Tamğaları kitapnıñ Rusça tercümesi

 

Habibullah Temircan Odabaşnıñ taqdim yazısı:

“Türk halqlarınıñ ilmiy ve ictimaiy hayatında büyük tesir yapacağına şüphemiz olmayan Türkiyat Qurultayı münasebetiyle Qırım Yardım Komitesi, oraya gelen vekillerge sunulmaq üzere Qırım Dârülfünûnu [Qırım Universiteti] muallimlerinden Osman Aqçoqraqlı arqadaşıñ bu taqdim olunan eserinden başqa şu aşağıdaki eserleri de bastırmaq istemişti:

• Qırımtatar atalar sözleriniñ diger Türk halqlarında olan ata sözleriyle muqayesesi – Profesor Filonenko
• Qırımtatarları halq edebiyat ve ananeleri numuneleri – H. Odabaş.

Yerli matbaaların soñ derece meşğul olmalarından dolayı bu eserler bastırılıp yetiştirilemedi. Lâkin bunlarnı soñradan olsa da bastıraraq qurultay vekillerine göndermekni ümit ediyoruz.

Türkiyat Qurultayı Qırım Yardım Komitesi Adından:

H. Odabaş

10 Fevral 1926”

Habibullah Temircan Odabaşnıñ yazğanı kitabnıñ taqdim yazısı

 

1925 senesiniñ İyul ve Avgust aylarında Qırım Merkeziy İcra Komiteti ve Qırım Komisarlar Şurasınıñ tertip etkeni ekspeditsiyada Osman Nuri Aqçoqraqlı, Bağçasaray Şarq Muzehanesi müdiri ressam Hüseyin Badaninskiy, musikiy muallimi Hasan Refatov ve Qırım Universiteti (Aqçoqraqlı “Dârülfünûn” dep ayta ve bu da zemaneviy olaraq “universitet” añlamına kele), talebelerinden Safvet Abdurrahim, Abbas Qadıaskerov ve birqaç yaş muallim bar edi. Bu ilmiy heyet Qırımtatarlarnıñ tarih, sanat, edebiyat ve ictimaiy hayatlarnı teşkergende tamğalarnıñ ususiy bir yeri oldı. Aqçoqraqlı bunıñ içün kitabında tamğalarnıñ Qırımnıñ şimalinde her mezarlıqta olğanıñı ayta. Tamğalı taşlarda bir tarih ve yazı yoq eken. Bu tamğalı qabir taşları mezarda yatqan kişiniñ kim olğanını aytmaz ancaq qaysı qabileden olğanıñı aytar edi.

Qırımdaki tamğalarnıñ teşkerüvi içün ekspeditsiyadan bir fotografiya

 

Aqçoqraqlı mezarlıqlarında eñ çoq tamğa tapılğan şeerniñ Kezlev olğanıñı qayd ete. Bu yerniñ mezarlığında 88 dane tamğalı mezar taşınıñ olmasından başqa cavun cavğanı ve ava şeraitleriniñ qıyın olması sebinen pek çoq tamğanıñ da taşlarnıñ üstünden coyulğanıñı ayta. Ekspeditsiyada tapılğan tamğalarnıñ şekillerni hazırlağanı cedvelde körsete. İctimaiy tarihniñ bir örnegi olaraq halq arasında tamğaların Cengiz Han tarafından qabilelerge berilgenine dair bir rivayet bar dep yaza. Bu rivayetke köre Cengiz Han qabilelerni idaresi astına alğanda her bireviniñ malları digerinden ayrı olsun dep bu tamğalarnı bergen. Her ne qadar bu tamğalar Cengiz Handan evel de olsa halq arasında bu rivayetniñ 20-nci asırğace kelüvi onıñ halq arasındaki itibarını körsetüvi antropologiya içün müim bir malümat.

Osman Nuri Aqçoqraqlınıñ ekspeditsiyalarda tapqanı tamğalardan birqaçınıñ qolnen yasalğan resmi

 

Tamğalar qabir taşlarından ve hayvanlardan başqa aqça, bayraq ve yarlıqlarda da qullanıla edi. Eñ çoq aqçalarnıñ (sikke) üstünde körülgen. Qırımtatar, Türk yaki Mogol hanlarınıñ hepsinde aqçalarnıñ üstünde mutlaq bir tamğa olur edi. Bu tamğalı aqçalar hanlıqnıñ hükümdarlıq ananesi olaraq qabul etilgen. Bunıñ içün aqçalarnıñ üstünde tamğa olması siyasiy yaqtan müimdi. 1925 senesiniñ İyul-Avgust aylarında Qırımnıñ Solhat (Eskiqırım) şeerinde keçirilgen ekspeditsiyada tapılğan aqçalarnıñ üstündeki tamğalar kitapnıñ asttaki cedvelinde körsetilgen. Bu cedvelde hanlarnıñ tamğası olğan aqçalar tarihlerine köre yer ala.

Bu ve bunıñ kibi tamğa cedvellerinen tamğalarnıñ Qırımdaki tarihini añlatqan Qırımda Tatar Tamğaları, Osman Nuri Aqçoqraqlınıñ Qırım tarihi ve antropolgiyası içün birinciden müim eserlerden birevi. Kitapnıñ yazılğan tiliniñ 1926 senesi itibarinen umumiy olaraq Türk dünyasında ilmiy til olaraq qabul etilgen ve İsmail Bey Gaspıralınıñ başlatqanı edebiy til olğanını da aytmaq kerekmiz.

Hanlarnıñ vaqıtlarına köre tamğalarnıñ tizmesi

 

Saylanğan Bibliyografiya

Osman Nuri Aqçoqraqlı, Eserler Toplamı, Aqmescit, 2006.

Osman Nuri Aqçoqraqlı, Qırımda Tatar Tamğaları, Bağçasaray, 1926.

Osman Nuri Aqçoqraqlı, Tatarskiye Tamgi v Krımu, Simferopol, 1927.